Bij rouwen denk je vast meteen aan de dood. Toch omhelst het begrip veel meer: het is de reactie die mensen ervaren bij een onomkeerbaar en betekenisvol verlies of een onvervuld toekomstperspectief. Denk aan een remotie op het werk, de diagnose van een terminale ziekte of de geboorte van een kind met een beperking. Aan een relatiebreuk, overlijden, grootouders die hun kinderen niet meer zien of ongewenste kinderloosheid.
Elk rouwproces is uniek. Hoe iemand een ingrijpend verlies beleeft en uitdrukt, hangt af van tal van factoren. Toch zijn er enkele universele aspecten in rouw. Vanuit wetenschappelijke hoek zijn er de laatste decennia heel wat evoluties in hoe men naar rouwen kijkt. In de jaren 70 dacht men dat rouwverwerking 5 verschillende fasen inhoudt: ontkenning, woede, marchanderen, depressie en aanvaarding. Dit is het model van Elisabeth Kübler-Ross.
Manu Keirse weerlegt deze theorie in zijn boek ‘Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener’. Hij schuift het het model van William Worden (1992) naar voren en gebruikt volgende begrippen:
Rouwarbeid in plaats van rouwverwerking. Verwerken doet vermoeden dat het verlies en verdriet over gaat en dat is niet het geval: je geeft het een plaats in je leven. Je wacht niet passief af tot het over gaat. Rouwarbeid is een zware fysieke en emotionele belasting.
Rouwtaken in plaats van rouwfasen. Een faseverloop houdt in dat je de ene fase doorloopt, afsluit en overgaat naar een nieuwe fase. Rouwen kan zeer grillig verlopen. De ene taak volgt niet zomaar op de andere en de tijd die de taken in beslag nemen verschilt van persoon tot persoon. Het model omschrijft vier rouwtaken:
Nieuwe wetenschappelijke onderzoeken rond rouw en coping stellen het model van William Worden in vraag. De 4 rouwtaken doen nog iets te veel vermoeden dat er een definitief einde komt aan een rouwproces. Het is geen tijdelijke stoornis of ziekte die na afzienbare tijd tot het verleden behoort. En rouwen is geen lineair proces waarbij de pijn die je ervaart stelselmatig afzwakt. De ene ervaart de pijn van het verlies pas na enkele maanden. Bij de andere schommelt de rouwpijn, komt die bij bepaalde momenten sterk naar boven. Sommigen voelen een intense pijn gedurende lange tijd. Dit komt vooral voor bij verlies van kinderen. Vaak duikt die pijn te pas en te onpas weer op doorheen het leven.
Het duale procesmodel van Stroebe en Schut (1999) beschrijft een slingerbeweging tussen herstel en verlies. Van intensief het verlies beleven naar opnieuw doorgaan met het leven. Van je aandacht op het verlies te richten naar het vermijden ervan door nieuwe dingen te doen, afleiding te zoeken en nieuwe relaties aan te gaan.
In plaats van een lineair proces met rouwtaken en een eindpunt is rouwen een continu veranderingsproces. Je slingert keer op keer naar een nieuw evenwicht tussen ‘verliesgericht’ en ‘herstelgericht’.
De kans is groot dat je ooit in aanraking komt met verlies en verdriet op het werk. Een collega of cliënt ervaart een ingrijpend verlies of je brengt zelf je verdriet mee naar het werk. Bij bepaalde beroepen is professioneel omgaan met verlies en rouw onlosmakelijk verbonden met de job. Denk aan diensten voor slachtofferhulp, ouderenzorg en ziekenhuizen.
Rouw is geen gemoedstoestand die je zomaar uitschakelt eens je de werkvloer betreedt. Vaak functioneer je niet optimaal. Heeft de werkomgeving daar geen begrip voor dan bestaat de kans dat je klachten toenemen. Of dat je zelfs niet meer kan werken.
Een betekenisvol verlies heeft een hevige impact op je leven. Je wordt overspoeld door gevoelens van machteloosheid, angst, verdriet, boosheid en ongeloof. Een nieuwe werkelijkheid dringt zich op. Dat vraagt een (ver)nieuw(d)e identiteit.
Als collega van de rouwende word je geconfronteerd met je eigen kwetsbaarheden en weet je vaak niet hoe je best met de situatie omgaat. Uit hulpeloosheid ga je de rouwende uit de weg en zet hem zo ongewild in de kou. Of je geeft goedbedoelde adviezen als: ‘Je hebt toch nog 2 kinderen’ of ‘De tijd heelt alle wonden’. Zo minimaliseer je echter verdriet. Op het moment dat je kwetsbaar bent, hakken zulke reacties er stevig in.
Ben je werkgever, leidinggevende of collega? Elk speelt een belangrijke rol in dit rouwproces. Zijn de juiste voorwaarden in een organisatie aanwezig? Dan kan je de rouwende op een goede manier ondersteunen. Dan draagt het werk bij aan de wederopbouw van zijn identiteit. Het duale procesmodel van Stroebe en Schut indachtig: het werk maakt de slingerbeweging naar de herstelgerichte pool mogelijk.
Werk zorgt voor ritme en structuur en een zinvolle dagbesteding. Toegewijde collega’s ondersteunen hun rouwende collega bij het vinden van:
Collega’s en werknemers hebben handvaten nodig om de rouwende door zijn verdriet te loodsen. Pen richtlijnen neer in een referentiekader of interne procedure. Zo geef je blijk dat je als organisatie rouw en bij uitbreiding welzijn op het werk ernstig neemt.
Rouw, verlies en verdriet kunnen zorgen voor:
Heb je hier geen aandacht voor, stijgt de kans op verzuim . De werknemer raakt gedemotiveerd, de werklast van de collega’s verhoogt. Je organisatie lijdt misschien imagoschade als niet-zorgzame organisatie. Je missie komt in gevaar.
Een goede rouwbegeleiding maakt je werknemer productiever. Zijn emoties krijgen ruimte, hij wordt niet geïsoleerd in zijn wereld van verdriet. Zijn loyaliteit tegenover de werkgever groeit.
Hier vind je tips voor de organisatie, de collega's en de leidinggevende van een rouwende medewerker. Rouw je zelf of verlies je een collega? Verder vind je tips voor die situaties.
Neem omgaan met rouw en verdriet op in het huisreglement, de referentiekaders of interne procedures. Eventueel in het kader van een verzuimbeleid . Zo geef je blijk dat je als organisatie rouw en bij uitbreiding welzijn op het werk ernstig neemt. Je doorbreekt het taboe rond rouw, verlies en verdriet en biedt een antwoord op de hulpeloosheid die het met zich teweegbrengt. Met inhoudelijke, praktische en organisatorische richtlijnen geef je handvaten voor medewerkers en leidinggevenden en zorg je er voor dat je niets of niemand vergeet in stressvolle tijden.
Richtlijnen opstellen ten aanzien van rouw op het werk is niet eenvoudig omdat elk rouwproces uniek is. Mensen reageren verschillend op verlies en hebben andere noden. De een heeft al zijn energie nodig om zich thuis staande te houden en kan zich niet concentreren, de andere heeft net de structuur van het werk nodig om zich af te leiden. Een protocol beschrijft hoe je als leidinggevende en collega handelt: welke stappen neem je, wie doet wat en wanneer. Ga bij de beschrijving steeds uit van de unieke situatie, van de individuele noden en behoeften van de collega in rouw. Samenspraak is de sleutel en de persoonlijke aanpak is de enige juiste aanpak. Het mag in geen geval een keurslijf worden.
De essentie is dat de rouwende medewerker ruimte krijgt voor zijn verdriet en de deur om terug te keren naar het werk blijft openstaan.
De tips voor medewerkers gelden ook voor jou. Op de koop toe heb je als leidinggevende een belangrijke voorbeeldfunctie en ben je mee verantwoordelijk voor het welzijn van je werknemers.
Werk biedt de nodige structuur en afleiding voor een rouwende werknemer. Het is een vorm van ondersteuning van het rouwproces en kan de rouwperiode verkorten. Op voorwaarde dat hij kan rekenen op begrip van zijn collega’s en leidinggevende. Maar hoe doe je dat? Hoe moet je reageren? Wat zeg je best wel en wat zeker niet? Kennis over rouwen helpt. Een goed boek biedt inzichten en helpt je om met meer begrip naar de situatie te kijken. Een volgende stap is dat je jouw kennis over rouwen deelt met je werknemers en hen ondersteunt. Je kan ook kiezen voor een externe ondersteuning: een vorming of begeleiding over rouwen op het werk.
De gouden regel is: streef naar open communicatie en doe alles in samenspraak. Een begripvolle leidinggevende met een luisterend oor en die open staat voor jouw behoeften vergemakkelijkt een terugkeer naar het werk.
Is er sprake van een overlijden? Vraag of het OK is dat je het nieuws verspreidt in de organisatie. Vraag de toestemming om met een delegatie van het werk naar de uitvaart te gaan. Dit zorgt voor steun en verbondenheid.
Neem regelmatig contact op tijdens de periode van afwezigheid. De ondersteuning begint al voor je collega de werkvloer betreedt. Hoe moeilijk ook, geef hem met een open en begripvolle houding het gevoel dat het werk een veilig nest is om naar terug te keren.
Vraag niet meteen wanneer de medewerker weer aan het werk gaat, maar wanneer hij eraan toe is om samen de werkzaamheden te bespreken.
In vele gevallen is de wettelijke afwezigheid beperkt tot 3 dagen, dat is vaak te weinig. Wees flexibel en kijk naar wat de medewerker in staat is te doen. Laat de beslissing om al dan niet te werken bij je werknemer. Adviseer hem om de personeelsdienst te contacteren, zij weten wat de mogelijkheden zijn. Een werknemer ervaart het als zeer steunend als hij de vrijheid krijgt om zelf een beslissing te nemen over al dan niet voltijds terug te keren .
De eerste werkdag is een moeilijk moment. Maak op voorhand afspraken over de terugkeer. Stel voor dat een collega de rouwende vergezelt om het gebouw of de afdeling te betreden. Confronteer hem niet meteen met een grote groep.
Geef de werknemer voldoende ruimte om tijdelijk andere taken op te nemen of minder uren te werken.
Wees aandachtig voor taken die extra gevoelig liggen. Taken die een link leggen met het verlies. Denk aan een verpleegkundige die patiënten krijgt toegewezen die zelf een heftig verlies ervaren. Zijn er aanpassingen in het takenpakket ? Communiceer ze naar de collega’s.
Bied de mogelijkheid aan om het werk te verlaten als het niet gaat en sta open voor een off-day. Zeg dat het werk op zijn tempo kan en laat thuiswerk of later startentoe. Ook al maakt de werknemer er niet meteen gebruik van, de mogelijkheid alleen al stelt gerust.
In de periode meteen na het verlies en ook daarna. Ga het eerste half jaar regelmatig in gesprek, bijvoorbeeld één keer na zes weken en daarna iedere drie maanden. Vraag dan hoe het gaat, of hij zich gesteund voelt en waar hij op dat moment behoefte aan heeft. Zijn behoeften kunnen gaandeweg verschillen.
Rituelen zijn belangrijk in een rouwproces. Informeer je over rituelen en tradities uit het geloof en de cultuur van de werknemer. Bied aan om een herdenkingshoekje te organiseren met bijvoorbeeld een klein symbool, waakboek, foto en kaarsje. Dit zorgt voor verbondenheid.
Herdenk de verjaardag van het overlijden. Voor veel nabestaanden is deze dag een gevoelig moment. Toon je betrokkenheid en stuur samen met de collega’s een kaartje of een bloemetje op de sterfdatum. Mogelijk wil je werknemer op deze dag vrij nemen.
Wat kan je zelf in handen nemen op het werk? Net als je niet meer weet van welk hout pijlen maken. Een moeilijk opdracht! Een terugkeer naar het werk kan een enorme drempel zijn. Verlaag die door je te verdiepen in rouwen. En geef zelf aan hoe je wil dat je collega’s en je leidinggevende met jou omgaan. Enkele tips:
Neem contact op met collega’s die het dichtst bij jou staan. Zij kunnen je andere collega’s voorbereiden op jouw terugkeer.
Vraag dat iemand je vergezelt naar het werk of mee naar binnen stapt bij je eerste dag op het werk.
Vraag een gesprek met je leidinggevende om je terugkeer en je takenpakket te bespreken.Soms moet je je leidinggevende overtuigen van jouw behoefte aan meer begrip, aan minder werkdruk en meer tijd. Vind je geen woorden om je situatie te beschrijven? De voorbeeldbrief bij de tools kan je helpen.
Besef dat het voor je collega’s niet makkelijk is om zich te verplaatsen in iemand die een verlies ervaart. Laat staan om erover te praten. Hoe hard je ook probeert om er op jouw manier mee om te gaan en erover te praten, er zijn altijd mensen die hiervan schrikken en om je heen lopen
Ga bij jezelf na welke taken en verantwoordelijkheden nu extra hard op je wegen en welke vorm van ondersteuning je wenst. Geef tijdig je voorwaarden en grenzen aan: welk taken zie je op dat moment zitten en welke niet? Vind je dit moeilijk? Geen zin om een uitgebreid gesprek aan te gaan? Probeer het met korte boodschappen: ‘Ik heb vandaag een slechte dag’, ‘Deze taak vind ik moeilijk’, ‘Ik heb het moeilijk met die klant want hij doet me denken aan…’
Wees mild voor jezelf: voel je niet schuldig als het even goed gaat en panikeer niet als het verdriet weer stevig opborrelt. Typisch voor rouw is niet dat je voortdurend down bent maar dat tijdelijke en hevige pijnscheuten je plots overvallen.
Je ervaart lichamelijke en psychische klachten zoals concentratieverlies, moeheid, stramme spieren, rugpijn of je onthoudt niet meer zo goed. Geheugensteuntjes helpen: to-do lijstjes, herinneringen in je agenda… Neem bijvoorbeeld extra tijd om verslagen na te lezen om je geheugen op te frissen voor de vergadering die volgt. Bouw voldoende rust in en mijd koffie, alcohol en drugs.
Vraag om op een andere plek te werken als je gevoelig bent voor bepaalde prikkels. Vermijd luidruchtige bijeenkomsten of plekken waar veel volk is. Neem even tijd voor jezelf en maak een wandeling tijdens de middagpauze.
Maak je eigen rouwplekje op het werk. Hang een kaartje of een foto op, zet een bloemetje.
Praat je liefst zo weinig mogelijk over je verlies met je collega’s of leidinggevende? Is je werk net de plek waar je er minder aan denkt? Plaats maken voor verdriet kan helpen op lange termijn. Doe je dit niet, dan kan de omgeving de indruk krijgen dat het allemaal wel meevalt. En dan kijken je collega’s raar op als blijkt dat je er na geruime tijd toch veel last van hebt. Ze vergeten de link met de oorzaak.
De meeste mensen hebben de innerlijke kracht om zich te verzoenen met het verlies en kunnen na een tijd weer genieten van het leven. Er bestaat ook ‘dysfunctionele rouw’. Verloopt je rouwproces moeilijk of heb je het gevoel dat je er niet alleen uit geraakt? Dan kan professionele hulp soelaas bieden. Onderhandel met je werkgever zodat de gesprekken kunnen doorgaan tijdens de arbeidstijd.
Zelfdoding, een arbeidsongeval of een overlijden na een slepende ziekte. Een collega sterft en laat een lege plek achter. Dit zorgt voor een schokgolf in je organisatie. Logisch als je bedenkt dat je een groot deel van je tijd doorbrengt op het werk. De vorige tips gelden uiteraard ook in deze situatie. En er zijn enkele bijzondere aandachtspunten:
Communiceer zo snel mogelijk eens je zeker bent van het overlijden. Doe dit in overleg met de familie van het slachtoffer. Zorg ervoor dat iedereen het nieuws op hetzelfde moment ontvangt. Zo vermijd je speculaties en onrust.
Regel praktische en administratieve zaken met respect voor de nabestaanden. Denk aan de groepsverzekering en het overhandigen van de bezittingen. Ga, in overleg met de (externe) preventiedienst, na welke stappen je moet nemen na een arbeidsongeval. Meer hierover lees je bij ‘websites’.
Vraag toestemming om naar de uitvaart te gaan. Maak met de nabestaanden afspraken over wie best gaat en in welke mate het werk betrokken mag zijn. Is een toespraak gewenst? Laat de collega’s op vrijwillige basis deelnemen.
Geef aandacht en ondersteuning aan de naaste medewerkers en de collega’s waar het goed mee klikte. Geef ze tijd en ruimte om te praten en hun verdriet te uiten.
Licht de nieuwe collega die het slachtoffer vervangt in over de context waarin hij terecht komt.
Kwam de werknemer in contact met derden? Bepaal wie je inlicht en wie dit doet. Spreek af wat je vertelt als iemand naar je overleden collega vraagt. Vergeet zeker de medewerkers aan het onthaal niet te informeren over deze afspraak.
Creëer ruimte voor het rouwproces met een herdenkingsplechtigheid, een herdenkingsplek met bijvoorbeeld een foto en een rouwregister. Las momenten in waar het werk even mag wijken.
Ga na wie nood heeft aan psychologische ondersteuning van een externe preventiedienst of psycholoog.
Referentiepunt rouw en verlies is een nieuwe organisatie van enkele Vlaamse rouwdeskundigen die zich georganiseerd hebben om vormingen te geven aan organisaties en zorgverleners rond de actuele visie rond rouw en verlies.
De website van de Federale overheidsdienst Werkgelegenheid, arbeid en sociaal overleg beschrijft welke stappen je moet ondernemen na een ernstig arbeidsongeval.
Meer infoEen website die laagdrempelige info en steun geeft aan personen die geconfronteerd worden met een verlieservaring
http://www.steunbijverlies.nl/
Meer infoLost & co is een pilootproject voor jonge mensen na rouw en verlies. Lost & co creëert kansen en mogelijkheden om jou en je omgeving na een ingrijpend life-event te ondersteunen. Lost en co geeft ook begeleiding en vorming in organisaties rond dit thema
Iemand verliezen door zelfdoding is heel erg pijnlijk, en moeilijk te plaatsen. Als nabestaande word je overspoeld door heftige emoties en blijf je achter met een hoop vragen. Lees hoe je, als volwassene of als jongere, kan leren omgaan met verlies door zelfdoding.
Een voorbeeldbrief van ‘zet je leven weer op de rails’ - praktijk voor verlies- en rouwverwerking. Soms moet je jouw leidinggevende overtuigen van je behoefte aan meer begrip, voor minder werkdruk en meer tijd. Vind je geen woorden om je situatie te beschrijven? Deze voorbeeldbrief kan je helpen.
Download fileEen brochure die patiënten informeert over rouw. Over het moment waarop het verlies doordringt, over de veelheid aan gevoelens en hoe je na een verlies verder kan leven. Over welke signalen wijzen op een dysfunctionele rouw en bij welke diensten je terecht kan met vragen.
Download fileHoe kan een rouwprotocol in jouw organisatie er uitzien? Verwerk de tips voor collega’s en leidinggevenden. Laat je inspireren door voorbeeldprotocollen. Maak een op maat met deze kapstok in 9 punten:
Download fileRouwen op het werk. Inzichten, tips en handvatten voor werkgevers en collega’s. Een handreiking opgesteld door een uitvaartorganisatie.
Download fileEen onmisbare gids voor wie rouwt of een dierbare wil bijstaan in zijn verdriet: Helpen bij verlies en verdriet: een gids voor het gezin en de hulpverlener. Manu Keirse.
Link naar boekDit uitzonderlijke en troostrijke boek leert ons leven met, en leren van, een groot verlies: Julia Samuel - Rouwwerk. Liefde, verlies en verder leven.
Stille baby’s is een zeer informatief en toegankelijk boek voor ouders die een dergelijk intens trieste ervaring hebben meegemaakt. Ook belangrijke literatuur voor hulpverleners bij deze situaties.
Christine Geerinck-Vercammen - Stille baby's Rouwverwerking bij doodgeboorte & zwangerschapsafbreking
Link naar boek
Een eigentijdse handleiding voor het omgaan met rouw en rouwenden. Door Gerke Verthriest en Johan Maes .
Met dank aan de ‘Boven de wolken’ sterrenouders voor hun inbreng.
En dank aan Marleen Vertommen, Rouw- en verliesconsulent en voorzitter van ‘Met lege handen vzw’ rouwenverliesconsulent.wordpress.com en http://www.metlegehanden.be/